Civilization is the limitless multiplication of unecessary necessities.
M. Twain
Στην παράσταση “ζ, η, θ Ο ξένος” ο Μιχαήλ Μαρμαρινός μας συστήνει τον Οδυσσέα, ως πανανθρώπινη, παγκόσμια νοητική εποπτεία στον ρόλο του ξένου. Εγχείρημα φιλόδοξο, απαιτητικό και σύνθετο.
“[…] Το έργο είναι μια ευκαιρία να συναντήσουμε την ενσυναίσθηση, μέσα από την περιπέτεια ενός άλλου […]” - Μιχαήλ Μαρμαρίνος, Euronews | YouTube, 03 Ιουλίου 2025.
Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη, πρόκειται για μια ευκαιρία να μιλήσουμε για ενσυναίσθηση απέναντι στον ξένο με αφορμή το πρόβλημα των προσφυγικών ροών. Άλλωστε η χώρα μας δέχεται κατά μέσο όρο εκατό χιλιάδες πρόσφυγες ανά έτος τα τελευταία χρόνια1.
Παρότι ο Οδυσσέας είναι ξένος, κατέχει το όμαιμον, το ομόγλωσσον, το ομότροπον (ίδιο αίμα, γλώσσα & θρησκεία). Κατέχει τον ίδιο πολιτισμό με τους Φαίακες.
Ο πολιτισμός του ανθρώπου, συμπεριλαμβάνει το πως και τι τρώει, πως σχετίζεται με τους γύρω του. Τι κάνει στον ελεύθερο του χρόνο, τι θαυμάζει και τι απεχθάνεται. Η γεωγραφική απόσταση μπορεί κάλλιστα να μετατρέψει τον έπαινο σε προσβολή, την ευχή σε κατάρα.
Ο Οδυσσεάς είναι δίχως άλλο ο εξυπνότερος άνθρωπος της εποχής του. Άλλωστε, ο Σοφοκλής θα τον παρουσιάσει ως γιο του Σισύφου, για να τονίσει την τέχνη του στη ρητορεία και την εξαπάτηση.
Ο Οδυσσέας είναι ικανότατος ναυτικός αφού έχει γυρίσει όλη την μεσόγειο, μυθικού επιπέδου πολεμιστής ως “πορθητής” της Τροίας. Έχει αντιμετωπίσει την οργή του Ποσειδόνα κι είναι ακόμη ζωντανός. Μόνο θνητός με την εύνοια των θεών θα μπορούσε να το καταφέρει.
Όταν φτάνει καταβεβλημένος στο νησί των Φαιάκων είναι εξαθλιωμένος. Ταυτόχρονα είναι εμφανίσιμος με τα δεδομένα των κατοίκων. Η Ναυσικά βλέπει την ομορφιά πίσω από την εξαθλίωση κι εντυπωσιάζεται από τους τρόπους του. Ο ξένος μιλάει σε κάθε έναν που θα συναντήσει με τον βέλτιστο τρόπο. Με φράσεις, τρόπους και συμπεριφορές που κατανοούν.
Θα γοητεύσει την Ναυσικά αλλά δεν θα την συνοδεύσει στο παλάτι για να μην την προσβάλει. Θα δείξει τον σεβασμό που απαιτείται στην Αρήτη πριν στραφεί προς τον Αλκίνοο, γιατί αντιλαμβάνεται ότι επηρεάζει την γνώμη του άρχοντα της πόλης και συζύγου της.
Η γοητεία που ασκεί στους γύρο του είναι τόση που ο Αλκίνοος θα του προσφέρει το χέρι της όμορφης κόρης του, πριν μάθει το όνομα του. Ο Αλκίνοος δεν είναι αφελής. Έχει αντιληφθεί πως αυτός ο “ξένος”, είναι από σπάνιο μέταλλο φτιαγμένος. Ανήκει στο παλάτι, κατέχει σοφία, μπορεί να σταθεί δίπλα σε άρχοντες, αν όχι να τους ξεπεράσει. Κι όλα αυτά, συνεχίζει να τα πιστεύει ακόμη κι όταν ο “ξένος” θα του μηνύσει πως δεν είναι Θεός. Γιατί με τέτοιο λόγο, για Θεό τον έκαναν. Αργότερα, θα ξεπεράσει στην δισκοβολία όλο το νησί.
Κι έπειτα έρχεται η αποκάλυψη. Ο ξένος αποκτά όνομα, είναι ο Οδυσσέας. Πριν λίγο τον παίνευε ο Δημόδοκος. Δημόδοκος σημαίνει o ευπρόσδεκτος από τον λαό. Σαν να λέμε πως ο Οδυσσέας και οι πράξεις του, αποτελούν πράμα του μύθου για τους Φαίακες. Κατορθώματα που τραγουδά ο λαοφιλής αοιδός. Τα παιδιά ξέρουν τ’ όνομα του, οι άρχοντες της πόλης γνωρίζουν για τα καμώματα του στην Τροία.
Καλά το ‘χε καταλάβει ο Αλκίνοος και η Αρήτη πως δεν είναι τυχαίος αυτός ο “ξένος”. Τον έχει προικίσει η μοίρα όσο λίγους. Είναι ζωντανός θρύλος. Δεν είναι ξένος.
Πως να συγκρίνεις έναν ημίθεο, με έναν πρόσφυγα από την Συρία, το Αφγανιστάν ή την Σομαλία2;
Ο άνθρωπος φοβάται τον ξένο που δεν μιλάει την γλώσσα του και δεν λατρεύει τους ίδιους Θεούς. Η προσπάθεια που απαιτείται είναι πολύ μεγαλύτερη από τον Αλκίνοο και τους Φαίακες που είχαν απέναντι τους έναν ημίθεο.
Δημιουργήσαμε την οικουμενική διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά τι μπορούν τα πολλά ωραία λόγια μπροστά στο φόβο που δημιουργεί η παρουσία του ξένου στις ακτές μας; Κι όμως, υπάρχουν φορές που καταφέραμε να φανούμε άνθρωποι. Γιατί αν ο βιολογικός άνθρωπος είναι απλό πράγμα, ο φιλοσοφικός είναι δύσκολο πολύ. Κι εμείς βαδίζουμε σαν τα καβούρια, προς τα πίσω, τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια.
Εν κατακλείδι, αντιλαμβάνομαι την αναλογία, αλλά παραμένει δύσπεπτη, σχεδόν άδικη στο δικό μου άντερο.
Όλα τα παραπάνω καθόλου δεν μειώνουν την αξία και την ανάγκη για εγχειρήματα σαν ετούτο.
Η Όλγα Σέλλα έχει γράψει μια συγκροτημένη κριτική της παράστασης στην σελίδα oanagnostis. Έχει υπερθεματίσει την δυσκολία του εγχειρήματος, τα θετικά και τα αδύναμα σημεία της παράστασης. Τυχαίνει να συμφωνώ σε όλα, ένα προς ένα. Δεν έχει νόημα να ξαναγραφτούν, διαβάστε τα εκεί.
Κάποιες από τις αμφιλεγόμενες επιλογές του σκηνοθέτη γίνονται αντιληπτές διαβάζοντας το ένθετο της παράστασης. Το συγκεκριμένο ένθετο, είναι θησαυρός για όποιον αγαπά την ανάλυση, τους συμβολισμούς και τις αναφορές. Η τιμή είναι πολύ χαμηλή για την ποιότητα του. Δεν γνωρίζω αν πωλείται στο διαδίκτυο, αν μπορέσετε να το διαβάσετε πριν την παράσταση θα την απολαύσετε παραπάνω.
Αν μπορούσα να πήγαινα και δεύτερη φορά να δω την παράσταση. Αλλιώς περιμένουμε με αγωνία την επόμενη παράσταση του Μιχαήλ Μαρμαρινού, κι εύχομαι να είναι κάτι παρόμοιο. Θα ήθελα πολύ για παράδειγμα να τον δω να μεταφέρει το Πλατωνικό συμπόσιο. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον η ματιά του Μαρμαρινού στο ομορφότερο, βαθύτερο και ειλικρινέστερο έργο στην ιστορία της ανθρωπότητας για την φύση του έρωτα.