Αντί Προλόγου

Το παρών κείμενο αποτελεί μετάφραση του Clash of autonomy and interdependence που δημοσιεύτηκε στις 06/10/2009 στην ιστοσελίδα NST Online από τον Jean-Paul Fitoussi.

Ο συγγραφέας κος Fitussi, είναι καθηγητής οικονομικών κι εξέχων μέλος του Observatoire Français des Conjonctures Economiques.

UPDATE (24-05-2019): Το αρχικό κείμενο στην Αγγλική γλώσσα είναι διαθέσιμο στο Economist’s View.

Σύγκρουση αυτονομίας κι αλληλεγγύης

Η σωτηρία του χρηματοπιστωτικού συστήματος ήταν μια παράξενη στιγμή στην οικονομική ιστορία, γιατί βοήθησε αυτούς που εκμεταλλεύονται περισσότερο από όλους από την “τρέλα των αγορών” - τα αφεντικά των χρηματοπιστωτικών εταιριών.

Πριν την κρίση πάντως, η αναδιανομή του πλούτου (κι ο φόρος και η κοινωνική ασφάλιση που τα καθιστά πραγματοποιήσιμα) θεωρούνταν το μεγαλύτερο εμπόδιο στην οικονομική αποδοτικότητα. Όντως, οι αξίες της αλληλεγγύης έδωσαν την θέση τους σε αυτές της προσωπικής “ικανότητας”, κρινόμενες από το μέγεθος του μισθοδοσίας του καθενός.

Το παράδοξο είναι ότι ένα μέρος αυτής της εξέλιξης μπορεί να αποδοθεί σε δύο θετικούς παράγοντες: την αργή λειτουργία της δημοκρατίας, που ελευθερώνει τα άτομα αλλά την ίδια στιγμή τους αφήνει απομονωμένους· και η ανάπτυξη του συστήματος ευημερίας που μοιράζεται τα ρίσκα και κάνει τα άτομα ποιο αυτόνομα.

Με αυτήν την απομόνωση και την αυτονομία, οι άνθρωποι τείνουν να πιστέψουν , καλώς ή κακώς, ότι είναι αποκλειστικά υπεύθυνοι της μοίρας τους.

Εδώ κρύβεται το αίνιγμα. Ένα άτομο είναι ελεύθερο κι αυτόνομο μονάχα για τις συλλογικές αποφάσεις που ελήφθησαν σε δημοκρατικές αντιπαραθέσεις, κυρίως εκείνες τις αντιπαραθέσεις που έχουν εγγυηθεί για κάθε άνθρωπο ελεύθερη πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά όπως η παιδεία, η υγεία, κλπ.

Μια αίσθηση κοινωνικής αλληλεγγύης μπορεί να παραμένει, αλλά είναι τόσο αφηρημένη που που αυτοί στους οποίους η τύχη χαμογέλασε με τόση ευκολία, αισθάνονται ελάχιστο χρέος. Πιστεύουν ότι οφείλουν την κοινωνική τους κατάσταση εξ ολοκλήρου στην αξία τους, όχι στο συλλογική προσπάθεια - κρατική εκπαίδευση, δημόσια παιδεία, κλπ - που τους βοήθησε να βελτιστοποιήσουν την δυναμική τους.

Όταν το προσόν μετριέται με χρήματα, δεν υπάρχει ηθικό όριο στο μέγεθος μισθού ενός ατόμου. Εάν βγάζω δέκα, εκατό, ή χίλιες φορές περισσότερα από εσένα είναι γιατί αξίζω δέκα, εκατό, ή χίλιες φορές περισσότερα από εσένα. Προσόντα και ικανότητες είναι οι τρόπου που χρησιμοποιούμε για να δώσουμε μια εγγενής αξία στο χρήμα. Η ανθρώπινη φύση - εγωισμός ή/και αλαζονεία - κάνει τα υπόλοιπα. Δεν είναι έκπληξη, οπότε, το ότι πολλοί άνθρωποι θεωρούν τους εαυτούς τους ανεκτίμητους.

Το κεντρικότερο σημείο στο οποίο αυτή ή αυτο-(ύπερ)εκτίμηση βρίσκει τα λιγότερα εμπόδια είναι η χρηματιστηριακή αγορά. Τα χρήματα είναι μια αφηρημένη έννοια - “Η αφηρημένη έννοια των αφηρημένων εννοιών”, όπως το έθεσε ο Goerg Wilhelm Friedrich Hegel - πράγμα που εξηγεί γιατί οι μισθοί δεν έχουν πλέον επαφή με την πραγματικότητα.

Φυσικά, όταν η κρίση χτύπησε, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ήταν τα πρώτα που δήλωσαν ότι η αυτονομία είναι ουτοπική, κι ότι είμαστε όλοι αλληλεξαρτημένοι. Έπειτα, για ποιον άλλο λόγο έπρεπε οι φορολογούμενοι να συμφωνήσουν σε οποιοδήποτε σχέδιο σωτηρίας τους;

Αλλά τώρα, αυτά τα ιδρύματα αποφασίζουν ότι πρέπει να τραβήξουν και πάλι τον δικό τους δρόμο. Οπότε ο χθεσινός (προ-κρίσης) κόσμος έχει αναστηθεί. Απαξιώνοντας τα ρίσκα που φορολογούμενοι διέτρεξαν, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα χρησιμοποίησαν την απαλλαγή τους για να επαναφέρουν την κερδοφορία κι επανέρχονται τώρα στις παλιές τους συνήθειες, που λειτούργησαν τόσο καλά γι αυτούς και τόσο άσχημα για όλους τους άλλους.

Κανένας δεν θα πρέπει να εκπλαγεί από αυτό. Τα οικονομικά διακυβεύματα, ενθαρρύνουν τους πάντες να εκμεταλλευτούν όσο το δυνατόν περισσότερο των συνθηκών. Η σωτηρία των τραπεζών οδήγησε σε κύμα συγχωνεύσεων. Αν ήταν είδη πολύ μεγάλοι για να αποτύχουν παλαιότερα, τι θα πρέπει να πούμε σήμερα που οι τράπεζες έχουν γίνει μεγαλύτερες; Η αγοραστική τους δύναμη έχει αυξηθεί, κι όμως γνωρίζουν ότι δεν διατρέχουν ρίσκο, στηριζόμενοι στην συστημική επιδείνωση της κοινωνικής κατάστασης, σε περίπτωση πτώχευσής τους.

Επιπλέον, αντικρίζουν μια οικονομία που διψάει για πίστωση, στην οποία πολλές εταιρίες που αντιμετώπιζαν προβλήματα πτώχευσης εξαφανίστηκαν, πράγμα που αν συνέβαινε με φυσιολογική ροή δεν θα είχε αντίκτυπο στην αγορά. Το να εργάζεσαι σε μια τόσο μη ανταγωνιστική αγορά είναι ένα πραγματικό χτύπημα της τύχης. Δεν γνωρίζω πολλούς επιχειρηματίες που δεν θα το εκμεταλλεύονταν· για να είμαι ειλικρινείς δεν γνωρίζω κανένα.

Το δόγμα της ελεύθερης αγοράς, το οποίο έχει γίνει σχεδόν θρησκεία, ενίσχυσε την πεποίθηση: οι αγορές είναι αποδοτικές, κι αν με πληρώνουν τόσο πολύ (δυνητικά ένα εξωφρενικό ποσό όπως είδαμε σε πρόσφατες περιπτώσεις), είναι επειδή η δική μου ικανότητα το εγγυάται. Επίσης συμμετέχω έμμεσα κι αφηρημένα στο κοινό καλό, δημιουργώντας αξία με την εργασία μου, κι ανταμείβομαι δεόντως γι αυτό.

Όμως ξαφνικά το σύστημα καταρρέει, η δημιουργία αξίας γίνεται καταστροφή και παράλληλα σύμπαντα συγκρούονται. Κανένας μαθηματικός δεν θα μπορούσε να θυμηθεί ένα τόσο πρωτοφανές και εντυπωσιακό αποτέλεσμα: παράλληλες γραμμές να τέμνονται, με την αυτονομία να γίνεται (για την σύντομη στιγμή της σωτηρίας/απαλλαγής τουλάχιστον) αλληλεξάρτηση.

Διότι οι συνδέσεις μεταξύ της οικονομίας και των χρηματοπιστωτικών αγορών είναι τόσο δυνατές και η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα αποκαλούμενα παράλληλα σύμπαντα είναι τόσο στενή που δεν υπήρχε άλλη επιλογή. Τα μάτι άνοιξαν· η ουτοπία της εξισορρόπησης ανάμεσα στην ικανότητα και την αλληλεγγύη εξασθενίζει. Η κρίση μας θυμίζει ότι ο κάθε άνθρωπος χρωστάει σε άλλους, υπογραμμίζοντας μια ηθική αλήθεια που βιαστήκαμε να ξεχάσουμε: οι πλούσιοι ωφελούνται περισσότερο από τους φτωχούς από την συνεργασία τους με τα άλλα μέλη της κοινωνίας.

Δύο συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από όλα αυτά.

Το πρώτο είναι ότι όλοι χρωστάμε, τουλάχιστον λίγο από την επιτυχία μας στους άλλους, δεδομένων των κοινωνικών αγαθών που η κοινωνία παρέχει. Αυτό δημιουργεί μια παράκληση για περισσότερη ταπεινότητα και συγκράτηση στην δημιουργία ανώτατου ορίου αποδοχών, όχι για ηθικούς λόγους αλλά κυρίως για την στήριξη του κοινωνικοπολιτικού συστήματος.

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι οι πιο προνομιακές τάξεις, που έχουν πορευθεί περισσότερο από την αλληλεγγύη των άλλων, κυρίως των φτωχών, δεν μπορούν πλέον να αρνηθούν την συνεισφορά των τελευταίων. Αλλά μην κρατήσετε την αναπνοή σας περιμένοντας να συμφωνήσουν.

Jean-Paul Fitoussi